Alumnus Italiaanse Taal en Cultuur van de Universiteit Leiden, Marc de Jongh, heeft zijn grenzen verlegd. De Bollenstreek heeft hij snel achter zich gelaten, want hij is naar zijn studie 5 jaar in Italië gaan wonen. Uiteindelijk heeft hij ervoor gekozen om de Noordzee over te steken, naar Engeland. In Londen is hij begonnen als vertaler maar werd bij toeval ondertitelaar van Engelstalige programma’s en Italiaanse films. Marc heeft Nederlandse ondertiteling verzorgd van verschillende grote films zoals La voce della luna van Federico Fellini, The Place van Paolo Genovese en All About Eve van Joseph L. Mankiewicz. Wil je graag meer weten over ondertitelen? Lees hieronder de ervaring van Marc.
Zou u zichzelf willen voorstellen?
Ik heet Marc de Jongh. Ik heb Italiaans gestudeerd in Leiden van 1983 tot 1989, maar ik heb tegelijkertijd ook anderhalf jaar Portugees gestudeerd in Utrecht. In 1989 ben ik met de allereerste Erasmusbeurs naar Pavia gegaan. Daarna heb ik 5 jaar in Italië gewoond, ik werkte daar niet als vertaler, omdat dat niet zo makkelijk was. In 1995 ben ik naar Londen verhuisd en daar ben ik begonnen met vertalen.
Hoe bent u vertaler geworden?
Als beginnend vertaler denk ik dat het belangrijk is dat je financieel terug kunt vallen op je ouders of op spaargeld. Je moet een bepaald vetpotje hebben, want je verdient niet zomaar heel goed. Ik had dat gelukkig en heb daarvan mijn allereerste computer gekocht. In Londen had ik een vriendin gevraagd hoe zij als vertaler werk heeft gevonden en heb haar advies toen opgevolgd. Ik ben vervolgens allemaal brieven gaan schrijven en sturen naar bedrijven. In de eerste twee à drie jaar heb ik voornamelijk teksten vertaald, die moest ik ook printen en opsturen per post. Nu is het allemaal anders en gaat alles via e-mail en internet. Ik ben daarna op zoek gegaan naar websites waar je je als vertaler kon inschrijven. Via één zo’n website ontving ik een mailtje of ik interesse had in ondertitelen bij een bedrijf in Londen. Dat ik ondertitelaar ben geworden was puur toeval.
Hoe was het om van vertalen (van teksten) naar ondertitelen te gaan? Wat moest u allemaal leren?
Voor ondertitelen heb je een heel andere aanpak nodig dan voor vertalen. Als ondertitelaar moet je leren hoe je kunt comprimeren, je moet leren begrijpen wat het belangrijkst is van wat er gezegd is, je moet hetzelfde register blijven vasthouden, en vooral de leessnelheid mag niet oplopen, want anders hebben de kijkers niet de tijd om alles te lezen. Bij elke ondertitel is dat weer afwegen.
Hoe vindt u opdrachten? Hoe vinden klanten u?
Ik heb eigenlijk een fulltimebaan met een soort van basiscontract bij een grote klant, waarmee ze graag willen dat ik voorrang geef aan hun opdrachten. Dit is wel uitzonderlijk voor een freelancer. Er zijn ook ondertitelaars die, 4 à 6 klanten hebben, misschien is dat gezonder, want dan kun je nooit zonder werk komen te zitten als één klant wegvalt. Verder vinden klanten mij door word by mouth: iemand ziet jouw werk of kijkt jouw werk na en is tevreden. Wanneer een klant iemand zoekt komt jouw naam op en geven ze jouw e-mailadres door. Zo geef ik ook werk aan collega’s. Als beginnend ondertitelaar is het heel erg lastig, je moet gewoon bij mensen aan de deur kloppen, veel browsen, mensen en bedrijven aanschrijven. Je weet maar nooit.
Wat was uw eerste vertaling voor ondertiteling?
Een religieus programma, genaamd Crystal Cathedral, voor SBS6. Het was apart om te vertalen, vanwege het religieus taalgebruik en het Amerikaans, dat weer anders is dan het Brits-Engels. In het begin was het voor mij heel erg moeilijk, maar dat kwam omdat dit mijn eerste ondertitelopdracht was. Je vertaalt dan veel te letterlijk. Ik kreeg gelukkig hulp van een Nederlands meisje dat meer ervaring had. Ze keek mijn werk na en gaf goede tips voor hoe ik het beste kon samenvatten en wat ik kon/mocht weglaten.
Uit welke taal (Engels, Italiaans of Portugees) vertaalt u het meest?
Engels! Daar is geen ontkomen aan, want de Engelse markt is zo groot. Als ik een Italiaanse film krijg dan vind ik dat altijd hartstikke leuk. Ik zou het nog steeds leuk vinden om Italiaanse films te vertalen, want dat heb ik tenslotte gestudeerd en spreek het elke dag thuis. Maar als ik daar maanden op ga wachten en speciaal ruimte voor vrij ga maken, dan verdien ik gewoon niet genoeg.
Wat vertaalt u voornamelijk (films/series/programma’s)?
Ik vertaal voornamelijk series voor betaalde televisie, zoals Apple TV+.
Heeft u een standaard werkwijze of vertaalstrategie? Wat voor softwareprogramma’s/tools gebruikt u?
Welk softwareprogramma je gebruikt bij ondertitelen hangt af van de klant. Heel veel ondertitelaars die langer in het werkveld zitten dan ik willen alleen maar met hun eigen software werken. Dat werkt beter omdat je als ondertitelaar kan goochelen met de timings, de in-tijd en uit-tijd, als je die zelf moet doen. Hoe meer je zelf kan, hoe beter de ondertiteling wordt. De kijker merkt daar eigenlijk niet veel van, maar jij als ondertitelaar wel.
Hoe heeft u geleerd om met bepaalde ondertitelprogramma’s te werken (zoals WinCaps)?
Ik heb geleerd te werken met het softwareprogramma, WinCaps, bij het eerste bedrijf, waar ik werkte. Je leert het vooral al doende. Je kunt natuurlijk al die handleidingen bestuderen, maar daar gaat veel tijd in zitten. Ik heb dat zelf nooit gedaan. In mijn ervaring leer je dingen vooral doordat je het steeds opnieuw doet. Net alsof je een taal leert. Nu hebben steeds meer klanten hun eigen software en moet je op hun website met hun programma gaan werken. Vroeger was dat anders, je kreeg toen gewoon videobanden toegestuurd, maar dat ging eind jaren ’90 weg.
Hoe lang bent u bezig met een vertaling van een ondertiteling, bijvoorbeeld een aflevering van een halfuur.
Nou als ik hard doorwerk, heb ik twee volle dagen nodig voor een aflevering van een halfuur. Ik werk dan 15 à 20 minuten per dag en kijk het daarna grondig na. Natuurlijk zijn er zijn mensen die sneller zijn dan ik, maar er zijn ook mensen die langzamer zijn. Je moet je eigen tempo vinden. Ik zit ook niet elke dag 8 uur achter de computer, dat is ook niet goed voor je. Als je te lang blijft zitten verlies je ook je concentratie. Toen ik begon zei mijn eerste werkgever al: “Neem elk uurtje eventjes een pauze.” Je merkt het niet direct, maar je vertalingen gaan ervan vooruit.
Heeft u het idee dat u minder goed kan vertalen omdat u soms beperkingen (tijd, aantal tekens) heeft?
Die beperkingen heb je constant. Tenzij iemand heel erg langzaam praat, dan lukt het soms om alles te vertalen. Maar je leert dus goed samen te vatten. Je merkt dat je er steeds beter in wordt om toch alles weer te geven wat er gezegd wordt. Daarnaast is de kijker meestal niet doof, dus je hoeft op een gegeven moment een naam niet meer te herhalen. Bijvoorbeeld als een meisje Lucy heet en er wordt gezegd: “Lucy, kom je mee?”, dan kun je daarna zeggen: “Kom je mee?”, want dan weet de kijker ondertussen dat die vrouw Lucy heet. Dit soort voorbeelden zorgen ervoor dat een ondertiteling korter wordt.
Heeft u wel eens met relaisvertalen te maken gehad? Met relaisvertalen vertaal je niet direct uit de brontaal naar de doeltaal, maar via een andere taal. Bijvoorbeeld dat de originele tekst in het Italiaans is, dit wordt vertaald in het Engels en dat wordt vervolgens vanuit het Engels naar het Nederlands vertaald.
Ja dat gebeurt, maar als mij dat overkomt, dan luister ik gewoon naar het Italiaans. Zo heb ik wel eens bij het nakijken van iemand anders’ werk fouten eruit kunnen halen. Bijvoorbeeld, de film Loro van Paolo Sorrentino was vertaald vanuit het Engels naar het Nederlands, omdat de ondertitelaar geen Italiaans kende. Daar zaten fouten in en die kon ik eruit halen, zoals: “hai rotto!”, was te letterlijk vertaald, namelijk als: “je hebt iets gebroken”. Het moest namelijk “nu ben ik je zat!” zijn. Zoiets vergelijkbaars was eerder gebeurd bij een andere film. Het ging over mensen die een concentratiekamp hadden overleefd. Een Italiaanse vrouw werd geïnterviewd en die zei over de Duitsers [in het kamp]: “loro erano tutti innamorati di una donna…” en in de ondertiteling stond: “Wij waren allemaal verliefd op die vrouw…”, maar daarmee werd verwezen naar een kampbewaakster en ik denk niet dat de Joden op de kampbewaakster verliefd waren. Dat was een ontzettend grote fout! Zo’n relaisvertaling is niet verstandig. Ik kan mij voorstellen dat als je een groot bedrijf hebt, dit de handigste aanpak is, maar als het enigszins mogelijk is dan moet je wel een ondertitelaar hebben die de brontaal verstaat.
Heeft u ook wel eens dat u samen vertaalt?
Ik vertaal alleen, je zou ook niet samen moeten vertalen, tenzij je het moet doen uit tijdgebrek. De ondertitelingen krijgen ook een andere sfeer als je samen vertaalt. Ik zou dat niet aanraden.
Wat vindt u het leukst en uitdagendst aan vertalen van ondertiteling?
Ik vind ondertitelen veel leuker dan vertalen, want het is veel dynamischer doordat je bewegende beelden ziet. Daarnaast moet je elke keer weer kijken naar wat kan je weglaten, hoe kan je in een paar woorden weergeven wat hier gezegd wordt en dat combineren met wat de kijker hoort. Het is niet altijd even gemakkelijk om het goede register vast te houden, want daar heb je niet altijd de tijd voor. Soms moet je daarom ook ongelukkige keuzes maken, die je liever niet maakt. Bijvoorbeeld iets weglaten als de ondertiteling maar een snelle flits wordt op het scherm en je het niet eens kunt lezen. Dan schiet je je doel voorbij. Dit zijn de leukste aspecten van ondertitelen maar ook de lastigste.
Bent u bezig met een vertaling en welke?
Ik weet niet of het in Nederland te zien is en ik weet ook niet of ik het mag zeggen, maar het is een komedie en gaat over een Amerikaanse coach in Londen die bij een voetbalteam komt. Daarvoor heb ik een Amerikaanse serie vertaald over een vrouw in San Diego wiens man de politiek in wil en zij is bezig met aerobics, wat ook erg grappig was. Komedie vertalen uit het Engels is wel lastig, maar leuk.
Over welke vertaling ben u het meest tevreden?
Ik heb in 23 jaar heel veel vertaald. Een paar films die ik wel heel erg leuk vond, waren Radio Days van Woody Allen, All About Eve met Bette Davis van Joseph L. Mankiewicz, La voce della lunca van Federico Fellini en The Place van Paolo Genovese, die Italiaanse film heb ik vorig jaar vertaald.
Wat is volgens u een gouden tip bij ondertitelen (als beginner)?
Als je beginnend vertaler bent, dan zou ik zeggen dat alles, elke e-mail die je verstuurt, elk contact dat je legt, kan leiden tot veel werk, tot zelfs een baan. Ik heb mijn baan in Londen toevallig gekregen omdat ik meteen aantal ondertitelaars een biertje was gaan drinken en een meisje zei tegen mij: “Hé, ze zoeken Nederlanders, bel ze op!” Dus leg zo veel mogelijk contacten.
Wat zou u in de toekomst nog een keer willen vertalen? Een programma, film of een werk van een bepaalde regisseur?
Wat ik heel leuk zou vinden, zou films van de Italiaanse regisseur Ettore Scola zijn. Dus Italiaanse films zou ik heel erg leuk vinden, maar dat zie ik niet zo snel gebeuren want ik heb een contract met een Amerikaanse klant.
Tips: ondertitelcursus van Bartho Kriek en ondertitelvak te volgen in Maastricht
Lees hier de interviews met tolken: https://letrecorone.nl/vertalie-tolken/
Lees hier de interviews met literaire vertalers: https://letrecorone.nl/vertalie-literaire-vertalers/