Voor Saskia Peterzon klopt nu alles in haar leven: ze vertaalt en werkt op Sardinië in het theater. Ze is afgestudeerd in theaterwetenschappen. Daarnaast heeft ze ook gestudeerd aan het Instituut voor Tolken en Vertalen en de Vertalersvakschool in Amsterdam. Ze vertaalt vele boeken uit het Engels en het Italiaans. Ze is ook vaste vertaalster van Franco Faggiani en John Grisham. Een ander bijzondere vertaling uit Saskia’s vertaallijst is Monsterallergie: een stripverhaal. Ze legt in het interview uit hoe het is om een graphic novel te vertalen.
Zou u zichzelf willen voorstellen?
Ik ben Saskia Peterzon en ik woon al 7 jaar op Sardinië. Ik werk al 20 jaar als literair vertaler, maar mijn carrière is eigenlijk begonnen in het theater. Ik heb theaterwetenschappen gestudeerd en heb ook een dans- en sportschool gehad. Een keerpunt in mijn leven heeft ervoor gezorgd dat ik een droom van mij kon verwezenlijken: Italiaans leren. Ik heb toen een LOI-cursus Italiaans gedaan en daarna ben ik naar Italië gegaan. Ik woonde daar bij een mevrouw die geen woord Engels sprak, dus leerde ik al snel Italiaans spreken. Toen ik terugkwam in Nederland was ik al begonnen met het vertalen van punnikgidsjes en astrologieboekjes, maar ik wilde meer. Dus toen heb ik mij ingeschreven voor het Instituut voor Tolken en Vertalen (hierna: ITV). Daar ontmoette ik vertaalster Patty Krone. Zij stelde voor dat ik na ITV verder ging studeren op de Vertalersvakschool in Amsterdam. Ik had er eigenlijk helemaal geen tijd voor, maar wilde het toch heel graag doen. Zodoende werd ik de eerste alumna Italiaans van de Vertalersvakschool en ben ik hier nu docent. In de tussentijd heb ik meer dan 100 boeken vertaald en dat combineer ik met mijn theaterwerk op Sardinië. Het komt nu allemaal samen, theater én taal; alles klopt.
Waarom heeft u besloten om zich in te schrijven voor ITV?
Er was op dat moment eigenlijk niet veel anders in Nederland. Ik had een universitaire studie gedaan, dus ik had de master Literair Vertalen kunnen doen, maar dat heb ik toch niet gedaan. Achteraf ben ik blij dat ik die master niet heb gedaan, want ik merk dat het soms een handicap is. Bij mijn studenten die deze master hebben gedaan, merk ik dat ze meer vertaalwetenschappers dan vertalers zijn. Ze hebben veel kennis over vertaaltheorieën, maar minder praktijkervaring. De Vertalersvakschool is erg praktijkgericht. Ze gaan uit van het principe ‘meester en gezel’: je leert van de oude rot in het vak.
Wat was uw eerste vertaalopdracht en hoe heeft u dat ervaren?
Mijn eerste vertaalopdracht was het vertalen van een Wat & Hoe gids. Ik werd gecontacteerd door iemand met wie ik theaterwetenschappen had gestudeerd en die redacteur was bij een vertaalbureau. Zij vroeg mij: “Kun jij vertalen?” Ik zei: “Ja hoor, dat kan ik wel.” Maar dat was natuurlijk gebluft, want ik had nog nooit wat vertaald. Ik dacht eerst: hoe ga ik dit doen; maar toen heb ik het gewoon gedaan. Het ging vrij makkelijk omdat je al Italiaans spreekt. Vervolgens ben ik verschillende astrologiereeksen gaan vertalen. Dus door een oud-medestudent ben ik gaan vertalen en daardoor heb ik veel ‘vertaalkilometers’ kunnen maken. Later, toen ik werd gevraagd voor serieuze opdrachten, kon ik tegen hen zeggen: “Ja, dat kan ik, ik heb al veel boeken vertaald.” Die boeken waren wel van een bedenkelijk niveau, maar dat zei ik er natuurlijk niet bij.
Hoe was het om zomaar te beginnen met vertalen? Tegen wat voor problemen liep u aan?
Achteraf ben ik blij dat ik niet gehinderd was door enige kennis of ervaring op het vertaalgebied, want anders was ik er helemaal niet aan begonnen. Vertalen is niet even je woordenboek erbij pakken en een-op-een woorden vertalen. Je moet veel tekstbegrip hebben en dat heb ik al doende geleerd, vooral doordat het niveau van die eerste teksten niet heel hoog was. En dankzij ITV leerde ik de meest voorkomende valkuilen te herkennen. Ik ben blij dat ik het op deze manier heb gedaan, want naar mijn idee leer je vertalen vooral door het (fout) te doen.
Zou u een voorbeeld kunnen geven van een valkuil?
Ik merk bij mijn studenten dat je als beginnend vertaler te veel op de tekst gaat zitten: je vertaalt te letterlijk en je komt er heel moeilijk los van. Daarnaast moet je aan zoveel andere dingen denken. Het is niet alleen de zin op een goede manier vertalen, je moet ook de context vertalen en de achtergrond van de lezer erbij hebben. Het is gewoon een andere cultuur waaruit je vertaalt. Op een gegeven moment maak je die stap en ga je ook veel preciezer vertalen. Dat klinkt heel paradoxaal, maar hoe meer je loskomt van de tekst, hoe preciezer je vertaalt.
Wat voor genre(s) vertaalt u het meest?
Het loopt nogal uiteen. Ik vertaal nu ongeveer 70% uit het Italiaans en 30% uit het Engels. Uit het Engels vertaal ik met name thrillers, zoals John Grisham en Tom Clancy. Nu heb ik een heel spannende nieuwe opdracht waar ik nog niks over mag zeggen, omdat het een grote naam is in de Verenigde Staten [het gaat om het boek ‘Staat van Terreur’ van Hillary Rodham Clinton en Louise Penny]. Ik vertaal ook romans en veel historische romans vanuit het Engels. Uit het Italiaans vind ik literair of echt literatuur-literatuur leuk, maar bij echte literatuur-literatuur moet je vaak preciezer zijn en dat komt vaak meer tijd om te vertalen. Omdat ik ook nog een theaterschool heb, probeer ik in het sub-literaire en semi-literaire te zitten. Franco Faggiani bijvoorbeeld, een van mijn vaste auteurs, schrijft romans met een hoog literair gehalte, maar niet zo hoog als de grote namen. Dus dat vind ik heel leuk om te doen.
Hoe is het gekomen dat u vaste vertaler bent geworden van Franco Faggiani?
Op een gegeven moment zit je in de goede kaartenbak bij zo’n redacteur, zeg ik altijd. Dan weten ze dat je goed en snel kunt vertalen, dus dan komen ze snel bij je terecht. Ze hadden mij meteen op het oog voor het vertalen van Faggiani, omdat ik goed creatief kan vertalen. Faggiani gaat heel creatief om met taal, dus zochten ze iemand die poëtisch kan vertalen en ook de goede sfeer weet te vangen. Als je eenmaal het eerste boek hebt vertaald en het bevalt ze, dan vragen ze je altijd terug voor de volgende boeken. Het is voor de uitgever en de schrijver fijn om een vaste vertaler te hebben, zodat de vertelstem hetzelfde blijft in het Nederlands. Voor de vertaler is het ook prettig, omdat je bekend bent met de sfeer en het taalgebruik. Daardoor begin je gemakkelijk met het tweede boek. Faggiani’s tweede roman, Het jaar dat Shizo Kanakuri verdween, werd heel populair in Nederland toen het werd verkozen als Boek van de Maand bij De Wereld Draait Door (een voormalig Nederlands televisieprogramma). De volgende dag was het boek meteen aan een herdruk toe en vroegen ze mij ook voor de andere boeken van Faggiani. Ik heb nu ook heel leuk contact met hem.
Faggiani schrijft dus heel creatief. Kunt u een voorbeeld geven?
Hij maakt heel mooi landschapsbeschrijvingen en die kan hij ook mooi over laten gaan in dialogen. Als theatermaker ben ik dat gewend en vind ik het leuk om op die manier met een tekst om te gaan. Die dialogen zit ik ook zelf altijd hardop te oefenen, want je moet ze wel uit je mond kunnen krijgen en je afvragen of iemand in het echt zo praat.
Wat voor vertaalstrategie heeft u vaak of verschilt dat per boek?
Het verschilt heel erg per boek, maar het belangrijkste voor mij is dat ik het voor me moet kunnen zien. Als ik het niet zie, dan is het lastig vertalen. Ik moet altijd een bepaald beeld hebben en daar ga ik dan mee aan de slag. Dat is meestal de vertaalstrategie. Maar het hangt ook af van de stijl van de schrijver. Je moet ook veel uitzoeken als je allerlei technische dingen niet kent, en dan zit je uren te googelen. Je hebt wel eens dat je daarna op sociale media bij de reclames de meest uiteenlopende dingen tegenkomt, omdat je die hebt gegoogeld voor de vertaling. Dat is heel grappig.
U zei dat u snel werkt. Hoe lang doet u over een boek?
Als je dus echt literair-literair vertaalt, dan doe je wel 6 maanden of langer over een boek, maar ik vertaal niet heel vaak dit soort boeken. Ik vertaal wel heel snel, dus dat is niet de norm. Bijvoorbeeld een boek van 100.000 woorden, dat het gemiddelde is, kan ik in één maand of zes weken vertalen. Meestal krijg je van de uitgever ongeveer drie maanden voor een vertaling.
Heeft u dan minder revisies nodig?
Over het algemeen heeft mijn laatste versie minder revisie nodig dan mijn eerste versie. Inmiddels heb ik de ervaring dat ik vrij snel de juiste toon te pakken heb. Ik ken ook collega’s die eerst een grove versie maken en het later finetunen, maar ik vind dat niet fijn werken. Ik heb dan het idee dat ik het opnieuw aan het vertalen ben, dus ik probeer al min of meer de eindversie te hebben terwijl ik vertaal.
Hoe gaat u meestal te werk?
Ik maak altijd een planning, gebaseerd op het aantal bladzijden of woorden. Ik ga vaak uit van het aantal bladzijden, want dan weet je ongeveer hoeveel woorden daarop staan en dan kijk ik hoe lang ik erover wil doen. Ik weet dan hoeveel ik per maand, per week, per dag moet doen en daar streef ik dan naar. Je hebt altijd wel dat je op één bladzij continu dingen moet opzoeken, terwijl een andere bladzij heel vlug gaat. Meestal ga ik niet van tevoren informatie opzoeken over een boek of schrijver. Ik lees sommige boeken ook niet van tevoren, zeker bij thrillers niet. Als je nog niet weet hoe het verhaal afloopt dan vertaal je ook veel vlotter, want je wilt graag door. Maar als ik bijvoorbeeld een literair-literair boek vertaal, dan ga ik mij inlezen. Je moet dan weten waar alle struikelblokken zitten. Maar voor mij werkt het goed om gewoon te beginnen en dan te kijken waar het schip strandt, bijvoorbeeld wanneer je iets tegenkomt wat je niet had verwacht.
Op uw lijst van boeken die u vertaald heeft staat ook een graphic novel, genaamd Monsterallergie. Hoe was dat om te doen?
Een graphic novel vertalen had ik nog niet gedaan. Ik gebruik dat nu weer bij mijn studenten, want je leert heel beknopt te vertalen, omdat het in een tekstballonnetje moet passen. Vaak heb je met een vertaling 10% meer woorden nodig dan in de brontekst, ongeacht de taalcombinatie. En dat kan dus niet een in graphic novel, omdat je een vaste ruimte hebt. Ik moest echt tellen of die woorden erin pasten. Daarnaast is vertalen vanuit het Italiaans niet altijd gemakkelijk, omdat de woordvolgorde in een zin anders is dan in het Nederlands. Het was soms echt puzzelen en je moet ook heel creatief zijn. Monsterallergie was daarnaast een jeugdboek en de meesten denken dat het dan makkelijker vertalen is, maar dat is het niet. Je moet echt de juiste woorden en sfeer vinden, anders leggen kinderen dat boek gewoon weg. Het was uitdagend, maar heel leuk om te doen. Helaas is de serie wel verdergegaan in Italië, maar niet in Nederland. Het kan dus wisselen per land. Ik zou het wel leuk vinden om het nog een keertje te doen.
In graphic novels worden veel tussenwerpels gebruikt. Hoe vertaal je die ‘eh…’ en ‘wauw!’?
Je gebruikt heel veel onomatopeeën (interiezioni) in een graphic novel en in het Italiaans is dat echt heel anders dan in het Nederlands. Ik heb mij dan vaak afgevraagd: hoe zou je dat zeggen in het Nederlands? Hoe klinkt dat eigenlijk als een deur wordt dichtgeknald? Je kan dan niet: “knal!” zeggen, maar je moet het geluid proberen te imiteren. Dus dan zit je zelf: “baf!” te doen. Je bent eigenlijk je eigen stripverhaal aan het opvoeren. Dus ik moest af en toe wel heel erg om mezelf lachen.
Heeft de verschillende woordvolgorde in een zin effect op de afbeeldingen in het stripboek?
Je zit altijd vast aan die afbeelding, dus je moet ervoor zorgen dat het beeld klopt. Je zou het het liefst willen aanpassen, maar dat kan niet, want als ze bijvoorbeeld zeggen: “Hè, daar loopt een kat”, dan moet dat wel in het juiste plaatje zijn, anders is het een beetje mosterd na de maaltijd.
Typt u de tekst al in de ballonnetjes tijdens het vertalen?
Nee, je moet dat op een heel specifieke manier doen, want de zetter gaat de vertaling in de tekstballonnetjes doen. Je begint met een platte tekst en je hoeft je niet bezig te houden met de lay-out. Er zijn wel specifieke instructies voor de vertaler. Je moet je vertaling tussen vierkante haken opschrijven, je moet ook aangeven op welke bladzijde je zit, en met welk paneel (het blokje) het correspondeert. Ook moet je aangeven wie wat zegt, zonder aanhalingstekens te gebruiken, en met welk ballonnetje het overeenkomt, want de zetter kent meestal geen Italiaans.
Wat vindt u het leukst en uitdagendst aan vertalen?
Om te zorgen dat de Nederlandse lezer dezelfde ervaring krijgt als de Italiaanse lezer. Dat vind ik echt wel een uitdaging, want je leest zo vaak boeken waarvan je de brontaal er gewoon doorheen leest. Ik vind het echt een kick als het een op zichzelf staande tekst is die wel hetzelfde effect en dezelfde sfeer heeft als de brontekst. Laatst had ik met iemand over Topolino, dat strikt genomen Mickey Mouse is, maar in Nederland zouden we eerder over Donald Duck hebben. Als dat lukt, geeft dat mij een kick!
Heeft u nog een boek dat u graag nog een keer zou willen vertalen?
Nee, ik zit nu eigenlijk wel in de juiste flow. Ik heb nu elke keer leuke opdrachten gekregen en ben ook benieuwd wat er aankomt.
Op welke vertaling bent u het meest trots of tevreden?
Ik kan eigenlijk niet zo goed kiezen, want ik ben over best veel tevreden. Op Faggiani ben ik heel trots, want die vertalingen zijn gewoon heel goed gelukt. John Grishams (Engelstalige) boeken zijn uit vertaaloogpunt niet zo interessant, want die teksten zijn van dik hout zaagt men planken, maar je weet dat je een bestsellerauteur aan het vertalen bent en dat veel mensen dat gaan lezen. Dat geef wel weer een ander gevoel. Maar als ik móét kiezen dan is het Faggiani en De dingen die we toevertrouwen aan de wind van Laura Imai Messina (in 2020 genomineerd voor de Premio Strega).
Lees het volgende interview met literair vertaler: Sandra Verhulst: https://letrecorone.nl/interview-met-sandra-verhulst/ Carolien Steenbergen: https://letrecorone.nl/interview-met-carolien-steenbergen/ Dorette Zwaans: https://letrecorone.nl/interview-met-dorette-zwaans/
Lees hier de interviews met zakelijke vertalers: https://letrecorone.nl/vertalie-zakelijke-vertalers/
Lees hier de interviews met tolken: https://letrecorone.nl/vertalie-tolken/